Met het vertrek van Patricia Verbruggen gaat Joop Hoogkamer tijdelijk de taken van de Verenigingsmanager op zich nemen.

Joop is bekend met het reilen en zeilen binnen de KNVvK: hij is pas recentelijk (juni 2022) afgetreden als secretaris/penningmeester. Deze bestuursfunctie combineerde hij van juli 2019 tot oktober 2020 met de positie van Verenigingsmanager a.i.

Het bestuur is verheugd dat Joop bereid is invulling te geven aan deze taken totdat er een nieuwe Verenigingsmanager is gevonden en wenst hem veel succes toe.

Joop Hoogkamer is telefonisch te bereiken op 06-54207437 of per e-mail vanaf 18 december via Verenigingsmanager@knvvkyoungcool.nl

De laatste 2 weken tot de kerst zijn aangebroken en persoonlijk gaan deze weken - ik zou bijna zeggen traditiegetrouw - op mijn tandvlees.

We sluiten als vereniging het jaar af met het vertrek van Patricia Verbruggen, onze verenigingsmanager. Na 3 jaar nemen we afscheid van elkaar en maakt Patricia zich klaar voor een nieuwe baan en de bijbehorende uitdaging. Graag benadruk ik onze dank als bestuur voor al het werk, de toewijding en enthousiasme dat Patricia heeft gegeven voor onze vereniging. Ze startte in een turbulente tijd van veel verandering en nieuwe dingen, ze stond aan het begin van de implementatie van de nieuwe koers. De eerste fase zit erop en er staan, zeker wat betreft de ‘back office’ van de vereniging, een heel aantal dingen op de rit.

In het nieuwe jaar staat ons als maatschappij ook iets nieuws te wachten nu de formatie is gestart. Die bestaat uit informeren, formeren en daarna de start van het nieuwe kabinet. De verkiezingsuitslag kwam, voor mij, wat onverwacht. We hopen wellicht allemaal op een kabinet dat erin slaagt stabieler te regeren en dat meer neigt naar consensus bereiken versus zijn of haar gelijk te uitonderhandelen. Laten we erop vertrouwen dat er met een nieuwe bezetting op veel posten in de tweede kamer, ook een nieuwe wind zal waaien.

Rest mij enkel nog iedereen fijne feestdagen te wensen. We kijken uit naar een nieuw jaar met elkaar en verheugen ons op een weerzien tijdens een van de aanstaande evenementen. Tot in het nieuwe jaar!

Anouk Dijkstra
Voorzitter

Beste netwerk,

Na ruim 3 jaar met veel plezier werkzaam te zijn geweest als Verenigingsmanager bij de knvvk & young cool, ga ik de vereniging begin 2024 verlaten.

Ik kijk terug op een periode waarin ik veel gepassioneerde mensen uit de branche heb mogen ontmoeten, een fijne en inspirerende samenwerking heb mogen ervaren zowel met de verschillende commissies als met partners uit de branche. Maar ook een periode waarin we druk zijn geweest met de implementatie van het nieuwe elan van de vereniging en we ook nog te maken hadden met de coronabeperkingen en hiermee het gemis van persoonlijk contact met de achterban. Gelukkig ligt deze periode al weer een tijdje achter ons en hebben we sindsdien twee succesvolle Koudecongressen en verschillende kennisevenementen kunnen organiseren waarin we elkaar weer fysiek konden ontmoeten.

Mijn lange dienstverband bij GEA (Grasso) in Den Bosch meegerekend, ben ik ruim 27 jaar in de Koudetechniek werkzaam geweest. Helaas gaat daar nu een einde aan komen en ga ik afscheid nemen van onze mooie sector, een sector die continu in beweging is en waarin geen dag hetzelfde is.

Begin 2024 start ik met een nieuwe uitdaging als Branchemanager Sanitaire en Riooltechnieken bij Techniek Nederland. Aangezien Techniek Nederland ook in het Intechnium gebouw in Woerden is gevestigd, ga ik ervan uit dat ik onze leden zeker nog ga tegenkomen tijdens evenementen die in Woerden plaatsvinden.

Ik wil het bestuur en afgetreden bestuursleden, het verenigingsbureau, de verschillende commissies, onze leden, ereleden en leden van verdienste en niet te vergeten de collega’s van TVVL en alle relaties en partners uit de branche hartelijk danken voor de prettige en constructieve samenwerking, voor alle leerzame momenten en voor de fijne tijd die ik heb mogen ervaren.

Tot slot wens ik iedereen gezellige feestdagen toe en alle goeds voor een sprankelend, inspirerend en succesvol 2024. Heel graag tot ziens!

Patricia Verbruggen
Verenigingsmanager

In 2024 wordt gestart met de revisie van de praktijkrichtlijnen voor brandbare koudemiddelen en CO2, de NPR7600 en NPR 7601. Hoewel de huidige versie (2020) pas enkele jaren geleden is opgeleverd heeft de NEN Normcommissie Koelinstallaties en Warmtepompen gekozen voor een complete revisie. De aanleiding is dat er tekstuele fouten in de huidige versies staan en dat de door de nieuwe F-gassenverordening er een versnelde transitie zal plaatsvinden naar een grootschalige toepassing van R290 (Propaan) en CO2.  Ook komt er een certificeringsplicht voor werken met natuurlijke koudemiddelen. De NPR-en moeten aansluiten bij deze ontwikkelingen en geschikt zijn voor een brede doelgroep.

KNVvK, NVKL en STEK zullen gezamenlijk dit revisietraject oppakken. Voor de revisie zal een werkgroep worden ingericht met een brede vertegenwoordiging uit de sector.

Op 21 februari 2024 zal van 09.00 tot 12.00 uur een voorlichting worden georganiseerd voor belangstellenden. Deze vindt plaats in het Intechnium gebouw, Korenmolenlaan 4 in Woerden.

Heb je een mening over de NPR7600 en NPR7601 en zie je verbeterkansen, of wil je geïnformeerd worden over deze praktijkrichtlijnen? Zet 21 februari in je agenda. Details over het programma en de aanmeldlink volgen.

Op 2 november 2023 vond aan de Hogeschool Arnhem-Nijmegen de diploma-uitreiking plaats van de Post-HBO Koudetechniek, cohort 2022-2023. In deze lichting zijn 20 nieuwe studenten begonnen. Bovendien was er een student die zijn studie in het vorige cohort om persoonlijke redenen moest afbreken. Die werd nu in de gelegenheid gesteld om zijn studie af te ronden.

Eenentwintig studenten is een relatief groot aantal voor de opleiding. Het is dan ook heel fijn dat alle 21 met vlag en wimpel geslaagd zijn. En dat slagen gebeurt niet zo maar. De post-HBO Koudetechniek is een pittige studie, waarbij je niet alleen op maandagmiddag en maandagavond lessen volgt, maar ook nog gemiddeld twee dagdelen aan thuisstudie moet doen. Nadat de lessen en de tentamens zijn afgerond volgt nog het afstudeerproject waarbij in groepen van 3 à 4 studenten een koeltechnisch project vanaf de basis moet worden ontworpen. Daar gaan gedurende 6 maanden nog eens vele uren inzitten. En dat allemaal naast het gewone werk, het gezin en de ontspanning. Dat mag gerust een uitzonderlijke prestatie genoemd worden.

De post-HBO is een registeropleiding, die aan behoorlijke kwaliteitseisen moet voldoen. De inhoud wordt gedragen door docenten die in de koeltechniek werken en wordt gecontroleerd door de Werkveld Advies Commissie. Ook vragen we de studenten bij elk vak wat ze van de inhoud en van de docent vinden. In de figuur staat het gemiddelde van de score over de jaren. De score loopt van 1 (slecht), via 3 (voldoende) naar 5 (uitstekend). De figuur werd al eerder gepubliceerd in RCC van mei 2009 (score 3,5), juni 2013 (score 3,7) en nu wordt voor het eerst de score 4 aangetikt. Daar zijn we heel trots op! Het is een duidelijk bewijs dat het verwerken van de uitkomsten van de cursusevaluatie in het verbeteren en bijwerken van de lesstof de studenten ten goede komt.

Inmiddels is het volgende cohort 2023-2024 alweer 3 maanden geleden gestart met 16 studenten. Die hopen in maart 2025 af te studeren. Wil je ook op de post-HBO Koudetechniek studeren? Dan weet je dat je kan instromen in maart 2025. En als je geen technische HBO-opleiding hebt afgerond, maar wel een technische MBO4-opleiding kan je in september 2024 meedoen aan de Koppelopleiding die je bijspijkert met toegepaste wis- en natuurkunde.
Schrijf je nu alvast in.

Geert Doornbos en Kees van Heiningen

Voor de herziening van de Europese F-gasverordening moest het “trialoog”, bestaande uit de lidstaten op Europees niveau, het Europees parlement en de Europese Commissie, tot een overeenkomst komen. Dit bleek geen gemakkelijke opdracht want men had 4 onderhandelingsrondes nodig.

Op donderdag 5 oktober 2023 heeft men een voorlopig politiek akkoord bereikt. Dit wordt nu ter goedkeuring voorgelegd aan de lidstaten binnen de Europese Raad (Coreper) en aan de Milieucommissie van het Europees Parlement. We verwachten dat er nog weinig zal wijzigen aan deze voorlopige tekst en dat het Europees Parlement de tekst zal goedkeuren op 15 januari 2024. We zullen dit blijven volgen.

Enkele hoogtepunten uit het voorlopige politieke akkoord:

• Volledige uitfasering van HFK’s tegen 2050.
• Afbouw van de productie van HFK’s vanaf 2036 tot een minimum van 15%.
• In 2040 voorziet men een beoordeling van de haalbaarheid van de geleidelijke afschaffing van het gebruik van HFK’s. Daarbij wordt rekening gehouden met technologische ontwikkelingen en de beschikbaarheid van alternatieven voor HFK’s voor de relevante toepassingen.
• Volledig verbod van het op de markt brengen van producten en apparatuur die HFK’s bevatten voor verschillende categorieën, waaronder bepaalde huishoudelijke koelkasten, koelers, schuim en spuitbussen. Voor alle nieuwe verboden is een uitzondering voorzien als er veiligheidsproblemen zijn.
• Een volledig verbod voor het op de markt brengen van kleine monoblok warmtepompen en airconditioning (minder dan 12kW) die F-gassen bevatten met een GWP van ten minste 150, vanaf 2027. Een volledige uitfasering voor het gebruik van F-gassen met een GWP van ten minste 150, vanaf 2032.
• Voor split-airconditioning en warmtepompen voorziet men vanaf 2035 een volledig verbod voor het op de markt brengen van toestellen met F-gassen. Men voorziet hierbij eerdere deadlines voor bepaalde types split-systemen met een hogere GWP, hierover zijn nog geen details bekend. Ook hier zijn uitzonderingen voorzien voor gevallen waarbij er aan veiligheidseisen moet worden voldoen en dit niet anders kan.
• Indien deze restricties de doelstellingen van REPowerEU (energietransitie) in het gedrang zouden brengen, bestaat er de mogelijkheid om een beperkt aantal extra quota voor warmtepompen vrij te geven.
• Een verbod op bepaalde apparatuur die nodig is voor de reparatie en het onderhoud van bestaande apparatuur:
  • Het onderhoud van koelapparatuur met F-gassen met een hoge GWP, vanaf 2025. Uitzondering voor geregenereerde of gerecycleerde F-gassen tot 2030.
  • Het onderhoud van airconditioning en warmtepompen, vanaf 2026. Uitzondering voor geregenereerde of gerecycleerde F-gassen tot 2032.
  • Het onderhoud van stationaire koelapparatuur met een lage GWP, om producten te koelen lager dan -50°C, vanaf 2032. Permanente uitzondering voor geregenereerde of gerecycleerde F-gassen.
• Prijs voor toewijzing van HFK-quota op 3 euro, aanpasbaar aan de inflatie.
• De lidstaten zijn zelf verantwoordelijk voor het uitschrijven van sancties bij het niet naleven van deze nieuwe verordening.

Zodra de definitieve versie beschikbaar is, zullen we je hierover informeren. Na goedkeuring wordt de tekst is het Publicatieblad van de EU gepubliceerd alvorens ze in werking treedt.

Bronnen:
Persbericht EU - Raad
Persbericht Europees Parlement
Frixis (B)

De opleiding Post-HBO koudetechniek is na 1½ jaar hard werken afgesloten met de presentatie en verdediging van het afstudeerproject. Het eerste jaar zijn alle theoretische vakken doorlopen en met tentamens afgesloten. Daarna volgde een afstudeeropdracht die in groepsverband uitgewerkt moest worden.

De opdracht dit jaar was om een bestaand op een HFK werkend visverwerkingsbedrijf om te bouwen naar een toekomstbestendige installatie. Buiten het koeltechnische deel moest ook aandacht worden besteed aan de productstromen, producteigenschappen, wettelijke en milieu voorschriften. Het energiegebruik van de bestaande koelinstallatie wordt als referentie gebruikt in energievergelijkingen.

De 21 studenten vormden vijf afstudeergroepen die zes maanden lang intensief samenwerkten om tot het eindrapport te komen. Daarna nog een maand om de presentatie en de verdediging voor te bereiden die op 25 september jl. in het Intechnium gebouw in Woerden heeft plaatsgevonden. Toehoorders waren de docenten, gecommitteerden en leden van de werkgroep advies commissie.

Deze dag was ook de eerste lesdag van de nieuwe lichting studenten voor het jaar 2023-2024. Een unieke ervaring voor deze mensen om van nabij mee te maken wat over 1,5 jaar ook van hen wordt verwacht.

Gezien de huidige trend naar natuurlijke koudemiddelen was de uitkomst van de gekozen koelsystemen niet heel erg verrassend. In drie projecten werd gekozen voor CO2 en bij de overige twee viel de keuze op NH3.

Na de presentaties werd door de docenten het eindcijfer bepaald. Alle 21 studenten zijn geslaagd, wat weer een geweldige bijdrage is aan de koeltechnische kennis in Nederland en België. Of zoals één van de studenten het verwoordde “ik sta een stuk zekerder in mijn schoenen als het gaat om gesprekken/discussies met collega’s en klanten”.

De diploma-uitreiking volgt voorafgaand aan de discussie-avond “Ontwerpaspecten en toepassingen van een olievrije koudekringloop” op donderdag 2 november a.s. op de locatie van de HAN in Arnhem.

De Stichting Post-HBO Koudetechniek biedt naast de opleiding ook een koppelcursus en Masterclasses. Kijk voor meer informatie op de website.

Kees van Heiningen

Tijdens de laatste ALV kon de voorzitter melden dat het bestuur een opvolger heeft gevonden voor Henk van der Ree als lid van het bestuur van het IIR namens Nederland. Henk heeft deze functie 32 jaar (!) met passie vervuld. De ALV stemde unaniem in met de voordracht van Menno van der Hoff als zijn opvolger.

Henk heeft destijds Professor Stolk opgevolgd na diens plotselinge overlijden. In 2019 is aan Henk vanuit het IIR de “Medal of Merit” uitgereikt. De voorzitter bedankte Henk dat hij zo'n lange tijd de rol van afgevaardigde voor Nederland in het bestuur van IIR heeft vervuld en zij noemde hem een held.

Henk van der Ree gaf in zijn dankwoord aan blij te zijn dat er een opvolger is gevonden. Hij vertelde ook vol trots dat de General Conference van het IIR sinds de oprichting in 1908 vier Nederlandse voorzitters heeft gehad: Kamerlingh Onnes, Professor Keesom (opvolger van Kamerlingh Onnes in Leiden), de heer Bakker (hoge ambtenaar bij ministerie van Landbouw) en later dus Henk zelf. 'Een teken dat wij veel vertrouwen genieten binnen deze organisatie' aldus Henk. Mede als gevolg van de Koudecongressen die we in Nederland hebben georganiseerd (de eerste in 1936) hebben we een goede reputatie opgebouwd. Henk noemde ook de mooie ontmoetingen die hij vanuit deze functie heeft gehad.

Met veel respect en als dank voor deze bijzondere prestatie heeft het bestuur van de KNVvK aan Henk de traditionele KNVvK-ijsbeer en een boeket bloemen overhandigd.

Tijdens de vergadering van het uitvoerend comité van het International Institute of Refrigeration (IIR), die eind augustus plaatsvond in Parijs, heeft Henk het stokje overgedragen aan Menno van der Hoff.

Daar zijn we weer! Terug van het zomerreces zoals dat zo mooi heet. Uitgerust en wel, klaar voor het najaar. Persoonlijk vind ik september altijd wel een leuke maand. Het is vaak een drukke maand met nog een paar vaak onverwachte, zonnige dagen. Een soort cadeautjes terwijl we de korte dagen tegemoet gaan.

In augustus haalde ik de top van een gletsjer in de Franse Alpen. We klommen gezekerd aan elkaar naar 3.350 m hoogte. Het doel is natuurlijk de top, en dat is eigenlijk gek als je je bedenkt dat dalen zwaarder is dan stijgen. Het hoogste punt is in letterlijke zin de top, maar eigenlijk is de grootste prestatie dus aankomen op de eindbestemming, besefte ik. Elke keer dat ik in de bergen ben, is een les over hoeveel je zelf kan en hoe ontspannend nieuwe dingen leren kan zijn.

Nieuwe dingen doen vraagt altijd wat aandacht en focus. Op donderdag 28 september hebben met onze vereniging ook zo’n ‘nieuw ding’. Namelijk de eerste themabijeenkomst waarbij we wat betreft inhoud de samenwerking opzoeken met de werkgroep KANS van de NVKL. Dat is wel een moment om trots op te zijn met elkaar.

We zijn jaren geleden in gesprek gegaan met elkaar, onder leiding van mijn voorganger Peter Augustinus en oud NVKL-voorzitter Mart Peeman. We realiseren met deze stap hun initiële visie dat we op inhoud samen sterk kunnen zijn. Een belangrijk onderdeel van de nieuwe koers is in letterlijke zin: verenigen. Als bestuur zijn we verheugd hierover. We zien elkaar de 28^e!

Anouk Dijkstra
Voorzitter

Klaas Visser, gewaardeerd lid van de KNVvK en een internationaal gerespecteerd voorvechter van natuurlijke koudemiddelen, is eind juli op 83-jarige leeftijd overleden. Visser, een Nederlandse eigenaar van een koeltechnisch adviesbedrijf in Australië, was een bekend spreker op koeltechnische conferenties over de hele wereld.

Herziening Europese F-gassen verordening

De drie betrokken partijen – Europese Commissie, Europees Parlement en Raad van Ministers, zijn sinds eind april van dit jaar in onderhandeling over wat er in de uiteindelijke tekst komt te staan. De hoop dat er vóór de zomervakantie een akkoord werd bereikt op de herziening van de F-gassen verordening is vervlogen. Bas Eickhout, rapporteur van de EU-milieucommissie, die de onderhandelingen voert namens het Europese Parlement, berichtte op 19 juli:

“Helaas geen akkoord vanavond over de herziening van de F-gasverordening. We hebben het geprobeerd en ook de Raad van Ministers die de onderhandelingen voert namens lidstaten heeft alles gegeven. Het was alleen niet genoeg om tot een definitief akkoord te komen. Na het zomerreces gaan we het opnieuw proberen.” 

Het wordt daarmee onwaarschijnlijk dat de genoemde deadline van 1 januari 2024 kan worden gehaald. Er zijn namelijk genoeg partijen die vertragingstactieken toepassen. Bij een vorige herziening, begin deze eeuw, was de situatie anders, want het ging toen ineens heel snel omdat de F-gassen industrie een uiterst lucratief alternatief verdienmodel had: de huidige HFK’s. Dat is nu niet het geval: de HFO’s en mengsels met HFO’s zijn, met prijzen tot ver boven de 100 Euro per kg, weliswaar weer uiterst lucratief, maar er kleven zoveel nadelen aan deze chemische stoffen dat succes in de markt verre van verzekerd is. En in zo’n situatie met een onzekere, dynamische markt is vertragen en traineren van wetgeving de beste tactiek.

Maar ondanks deze domper zet de opmars van natuurlijke koudemiddelen wereldwijd steeds sneller door, zeker ook in Nederland. Het ontbreken van een lucratief verdienmodel voor natuurlijke koudemiddelen, die extreem goedkoop zijn, wordt ruimschoots gecompenseerd door het toenemend bewustzijn dat we de aarde en onze gezondheid moeten sparen. De KNVvK Kenniskring Natuurlijke Koudemiddelen is volop actief om deze opmars te ondersteunen.

Een schat aan unieke informatie, training en hulpmiddelen voor natuurlijke koudemiddelen

We wijzen nogmaals op de schat aan unieke informatie, training en hulpmiddelen die gratis ter beschikking staat voor iedereen, in het Nederlands! Dit alles is ontwikkeld door het Europese projectconsortium Refrigerants Naturally for Life, waar KNVvK en STEK de Nederlandse partners waren.

Bezoek de website, gebruik de mogelijkheden en wijs uw relaties hierop. 

René van Gerwen

Eind augustus werd Menno van der Hoff tijdens de vergadering van het uitvoerend comité van het International Institute of Refrigeration (IIR) benoemd tot de nieuwe Nederlandse IIR-gedelegeerde. Menno volgt professor Henk van der Ree op, die hem in het bijzijn van alle andere internationale gedelegeerden heeft voorgesteld.

Met de functiewijziging van Bernie Willems is een vacature voor de functie van Secretaris ontstaan. De Secretaris maakt deel uit van het dagelijks bestuur en is samen met de medebestuurders verantwoordelijk voor het verenigingsbeleid. De Secretaris geeft vorm aan een stabiele en effectieve ondersteuning en advisering met betrekking tot beleidsontwikkeling en besluitvorming. De Secretaris werkt nauw samen met het verenigingsbureau.

Ben jij of ken jij de kandidaat bij wie deze rol op het lijf geschreven is, dan komen wij graag met je in contact (e-mail aan Bernie Willems, willems@knvvkyoungcool.nl).

Op 15 juni jl. vond in Houten het Koudecongres 2023 plaats. Met als thema “Koudetechniek: meer dan ooit in beweging!” kwamen op deze dag de meest actuele onderwerpen aan de orde. De ambitieuze klimaatdoelen voor 2030 en het verminderen van het gebruik van schadelijke F-gassen zet de koudetechniek in beweging en biedt kansen voor de ontwikkeling van koelsystemen en warmtepompen met natuurlijke koudemiddelen. Verschillende professionele sprekers uit de branche hebben gedurende de dag de actualiteit vanuit diverse hoeken belicht.

Na het welkom door dagvoorzitter Suzan Vink en de opening door onze voorzitter Anouk Dijkstra, mocht de Noorse Professor Armin Hafner het spits afbijten met zijn presentatie “Alleen natuurlijke koudemiddelen hebben toekomst”. Hafner is ervan overtuigd dat er geen technisch obstakel is dat een bijna volledige transformatie van F-gassen naar natuurlijke koudemiddelen nog in de weg kan staan. Hafner realiseert zich dat de transformatie tijd zal kosten, bijvoorbeeld vanwege beperkte budgetten en omdat nog veel systemen nog niet aan vervanging of een opknapbeurt toe zijn. Hij is echter van mening dat de wereld op dit moment te veel tijd verspilt. In zijn presentatie gaf hij zijn visie hoe deze transitie kan worden versneld. 

Vervolgens mochten we luisteren naar de Professor Kamel Hooman van TU/D over kansen en onderzoek op het gebied van koeling en warmtepompen van Australië tot Nederland. En over de uitdagingen en kansen voor onze sector om te groeien en bij te dragen aan de energietransitie. Twee van zijn studenten namen de aanwezigen vervolgens mee in een korte presentatie over hun onderzoek bij GEA Heating & Refrigeration Technologies.

Daarna was het de beurt aan Gerard Jansen van Royal Haskoning DHV met zijn presentatie “Restwarmte: een duurzame bron voor comfort”. In deze presentatie kwamen een aantal voorbeelden voorbij, waarin de koudeproductie de duurzame warmtebron is voor de verwarming. Jansen gaf zijn visie op welke kansen binnen handbereik liggen en hoe deze kunnen worden benut.

Na de pauze waren er twee ronden met keuzesessies, waarbij telkens uit zes sessies kon worden gekozen. De onderwerpen van de keuzesessie waren allemaal gericht op resp. natuurlijke koudemiddelen, energietransitie, verduurzaming en milieu.

Het programma werd na de pauze weer plenair opgepakt door Sander Beltman (Dutek) en Sietze Haltsma (Eneco) met hun presentatie over Stadsverwarming: de toepassing van centrale hoog temperatuur warmtepompen in decentrale energiesystemen, zoals kleine warmtenetten en energievoorziening in appartementencomplexen.

Vervolgens kwam key note speaker Prof. Armin Hafner met zijn tweede presentatie over de groeipotentie van CO2-technologie. Hafner zoomde in op waar installateurs of ontwerpers allemaal rekening mee moeten houden om tot een goede installatie en werking te komen. 

Vanwege verplichtingen in Straatsburg moest Europarlementariër Bas Eickhout helaas op het laatste moment verstek laten gaan als spreker. Wel was er een video van hem waarin hij een update gaf over de status van de onderhandelingen betreffende de herziening van de F-gassenverordening.
Davide Sabbadin van het European Environmental Bureau uit Brussel was aanwezig om in een presentatie zijn visie op de toekomst van de Europese wetgeving rondom de F-gassen te geven.

De dag werd ludiek afgesloten door het duo Rob Urgert en Joep van Deudekom.

Met een volle zaal aan deelnemers, een inhoudelijk sterk programma en goede sprekers kijken we met trots terug op een zeer geslaagd Koudecongres!

Hartelijk dank aan alle deelnemers, sprekers, sponsoren en aan iedereen die hieraan op wat voor manier dan ook een bijdrage heeft geleverd.

Digitalisering is sterk in opkomst, ook in de installatiesector. De vraag rijst: wat doen wij in de koudetechniek? Digitalisering is een containerbegrip dat steeds maar uitdijt. Ook de koeltechnische sector is aan zet bij het toepasbaar maken van innovatieve, technologische ontwikkelingen als Smart Industry 4.0, sensoren, het Internet of Things (IoT), digital twins en big data. In deze themabijeenkomst willen we vooruit kijken welke uitdagingen en kansen er liggen. Onze koelinstallaties regelen keurig naar de gewenste setpoints, ze zitten vol meetpunten die veel data opleveren , we weten eigenlijk alles, maar als we de koeltechnische ontwerpberekeningen in de PLC software integreren kunnen we veel meer. Het koeltechnisch bedrijf kijkt nu al mee in de installaties van de klant. Wat zijn de ervaringen en wat kan meer? Zoals de digitale ondersteuning van de servicemonteur vanuit kantoor bij het oplossen van complexe problemen. Of het onderhoud: blijven we dit doen op basis van één keer per jaar of het aantal draaiuren of kunnen we dat reduceren door dit te koppelen aan toerentallen, temperaturen, etc. Er zijn tal van innovatieve sensoren beschikbaar die nieuwe informatie opleveren en daarmee besparingen of een betere productkwaliteit bij onze klant genereren.

Alles is gericht op optimalisatie, langere levensduur, gerichter onderhoud met als oogmerk verduurzaming, d.w.z. verdere energiebesparing, CO₂ emissie reductie, minder schade en afval dus minder materiaal verbruik

De werkgroep KANS van de NVKL en de Kenniskringen van de KNVvK dagen u op 28 september a.s. uit om vooruit te kijken wat we in de koeltechnische sector kunnen realiseren op het gebied van voortgaande digitalisering.

Noot: Digitalisering werkt ook door in de eigen bedrijfssystemen, de manier waarop bedrijven samenwerken aan projecten die ze bij klanten uitvoeren. Dit uit zich bijvoorbeeld door samen met partners en andere branches te werken middels een BIM. Dit laatste is echter een aparte themabijeenkomst waard en geen onderdeel van deze meeting. 

Meer info en aanmelden

Wat een mooi moment dat tijdens de ALV alle Ereleden en Leden van Verdienste aanwezig waren! Zij vertegenwoordigen met elkaar een schat aan kennis en ervaring en hebben hun sporen meer dan verdiend binnen de koudetechnische sector in het algemeen en onze vereniging in het bijzonder. Deze leden zijn van grote waarde voor de knvvk & young cool!

Zittend vlnr Piet Moerman, Henk van der Ree, Peter Uges
Staand vlnr Harja Blok, Dick Havenaar en Frans Kapsenberg

De Algemene Ledenvergadering heeft Frans Kapsenberg benoemd tot Lid van Verdienste van de KNVvK wegens zijn bijna 30 jaar uitzonderlijke verdiensten bewezen binnen het verenigingsbureau van de KNVvK. Frans heeft een grote mate van bekendheid met en betrokkenheid bij de leden van de vereniging en het voeren van de ledenadministratie. Daarnaast ondersteunt hij nauwgezet de financiële administratie en heeft hij altijd een actieve betrokkenheid gehad bij de organisatie van evenementen.

Frans heeft in het verleden veel tijd en moeite gestopt in het digitaliseren van vele historische documenten en vakbladen en heeft deze kennis jarenlang ontsloten op de website van de vereniging. Frans staat bekend om zijn niet aflatende betrouwbaarheid bij het nakomen van afspraken en het accuraat afwikkelen van (lopende) zaken. De titel “Lid van Verdienste” is dan ook meer dan verdiend!

Tijdens de Algemene Ledenvergadering kreeg Frans een oorkonde, bloemen en de sculptuur van l’Ours Blanc overhandigd door Bernie Willems.

Als verrassing volgde een persoonlijke toespraak door zijn collega's van het eerste uur: Peter Uges, Marian Zoet en Harja Blok. Mooie woorden over de staat van dienst van Frans vanaf zijn aantreden bij het verenigingsbureau van de KNVvK.

Nieuwe bestuursleden
Tijdens de Algemene Ledenvergadering op 15 juni jl. zijn Twan Aarts en Geert-Jan Hoogendoorn benoemd als lid van het bestuur van de KNVvK.

Herbenoeming Jobèrt Peeters
Bij het aflopen van zijn eerste bestuurstermijn heeft Jobèrt Peeters (Energie Consult Holland) zich herkiesbaar gesteld voor een tweede termijn. Jobèrt houdt zich o.a. bezig met de portefeuilles Kennisdelen en Politieke Agenda. Tevens maakt Jobèrt actief deel uit van de themacommissie. De ALV heeft unaniem ingestemd met de herbenoeming van Jobèrt.

Aftreden Matthijs Montsma
Na twee bestuurstermijnen heeft Matthijs Montsma afscheid genomen als lid van het bestuur. Matthijs heeft tijdens zijn bestuurlijke periode bijgedragen aan het nieuwe elan van de vereniging. Als portefeuillehouder voor kennisdelen heeft Matthijs zich ervoor ingezet dat de missie van de vereniging – het delen en verspreiden van (wetenschappelijke) kennis – verder kon excelleren. Vanuit zijn bestuurlijke rol binnen de KNVvK was Matthijs ook voorzitter van de Stichting Post-HBO Koudetechniek, waar hij ook een waardevolle bijdrage heeft geleverd. Matthijs gaf in zijn dankwoord aan dat er in de afgelopen jaren o.a. met het nieuwe elan al veel is bereikt, maar dat er nog veel stappen moeten worden gezet om de uitdagingen van de sector tegemoet te treden. Matthijs ontving van de voorzitter een boeket bloemen en de traditionele sculptuur van de ijsbeer “l’Ours Blanc”.

Aftreden Hendrine Kalkman
Hendrine Kalkman heeft zich om persoonlijke redenen eerder dit jaar teruggetrokken als bestuurslid. Bij afwezigheid van Hendrine tijdens de ALV heeft het bestuur kort stilgestaan bij de bijdrage van Hendrine in haar bestuurlijke periode. Bij haar aftreden heeft zij reeds bloemen ontvangen. De vereniging is verheugd dat Hendrine zich wil blijven inzetten binnen de werkgroep Koudecentraal.

Functiewijziging Bernie Willems
Tijdens de ALV in 2022 is Bernie Willems benoemd als secretaris. In het afgelopen jaar heeft Bernie de functie van penningmeester ad interim ingevuld. Het bestuur heeft de ALV gevraagd ermee in te stemmen de bestuursfunctie van Bernie te wijzigen in penningmeester. De functie van secretaris komt daarbij vacant. De Ledenvergadering heeft unaniem ingestemd met deze functiewijziging.

Huidige samenstelling bestuur
Anouk Dijkstra, voorzitter
Bernie Willems, penningmeester (secretaris a.i.)
Ruud van Dissel, vice-voorzitter
Jobèrt Peeters, bestuurslid
Twan Aarts, bestuurslid
Geert-Jan Hoogendoorn, bestuurslid
Vacature, secretaris

Tijdens de Algemene Ledenvergadering van 15 juni jl. zijn Twan Aarts en Geert-Jan Hoogendoorn benoemd tot lid van het bestuur van de KNVvK.

Twan Aarts
Twan is reeds een bekend gezicht binnen de gelederen van de vereniging, waarin hij als young cooler al meerdere jaren actief is. Twan is reeds 15 jaar werkzaam in de koeltechniek, van monteur doorgegroeid naar zijn huidige functie als Hoofd Techniek bij PCT Koudetechniek in Deurne. In deze functie houdt Twan zich bezig met duurzaam en efficiënt bouwen. De missie van Twan is om binnen de vereniging de jongere generatie meer te betrekken en de jongere generatie met de gevestigde orde te verbinden.

Geert-Jan Hoogendoorn
Geert-Jan is na zijn diensttijd in de koudetechniek terechtgekomen, heeft gewerkt bij respectievelijk Smeva, APAC Airconditioning en T&S Klimaattechniek, en is inmiddels 10,5 jaar werkzaam bij DWA (utiliteit, gebouwde omgeving). Geert-Jan is ook al 30 jaar docent in diverse vakken, o.a. bij TVVL als docent Post-HBO opleiding Luchtbehandelingstechniek en Hoofd Opleiding Commissioning. Koeltechniek zit in zijn hart. De missie van Geert-Jan is het optimaliseren van het rendement van de koelmachines in de Klimaattechniek.

Het bestuur wenst Twan en Geert-Jan veel succes toe in hun nieuwe functie!

Op 30 maart organiseerden KNVvK, NVKL, Opleidingscentrum GO°, STEK en Post HBO Koudetechniek vanuit het Intechnium Gebouw in Woerden wederom een evenement in het kader van World Refrigeration Day. De titel voor dit jaar was "Cooling Matters: Samen aan de slag met CO2-reductie" waarbij we de aandacht vestigden op de belangrijke rol van onze sector in het verlagen van de CO₂-uitstoot.

NVKL-directeur Coen van de Sande vertelde de zaal dat er op datzelfde moment een stemming gaande was in het Europees Parlement over de versnelde terugfasering van de F-gassenverordening. De uitkomsten van deze stemming lees je hier. Naast internationale afspraken zoals de Green Deal om als eerste continent ter wereld in 2050 geheel klimaatneutraal te zijn, vertelde Coen dat we ook te maken hebben met internationale ontwikkelingen. Zo heeft de oorlog in Oekraïne tot gevolg dat Nederland vanwege de hoge energieprijzen versneld van het gas af gaat. De belangrijkste transities die een grote impact op onze sector (gaan) hebben, zijn: van HFK’s naar laag GWP koudemiddelen, de focus op energie-efficiency, van gasketels naar warmtepompen, systeemintegratie en digitalisering/robotisering.

NIET BANG, MAAR BEWUST MAKEN

Michel van Bronkhorst, trainer, consultant en teamleider bij Opleidingscentrum GO°, nam de zaal hierna mee in het onderwerp veiligheidsaspecten van brandbare koudemiddelen. Hierbij ging hij in op het koudemiddel R290 (propaan) en het verschil tussen verbranden en ontploffen, de brandbaarheidsgrens, de verbrandingswarmte en het gewicht. Michel legde aan de hand van een korte video uit wat de impact van een ontploffing van een dergelijk gas kan zijn. Op de video is te zien dat een man de inhoud van een butaanfles in een gat in de tuin giet om mollen mee te bestrijden. Bij het aansteken van de vloeistof ontstaat een explosie waarbij de inhoud van de tuin zo’n twee meter omhoog wordt geblazen. Michel benadrukte na de video niemand in de zaal bang te willen maken, maar wel na te laten denken over de risico’s van het werken met dergelijke middelen. Als je als bedrijf de werkzaamheden goed inzet en als vakspecialist de juiste opleidingen en trainingen volgt, dan kun je volgens Michel vergelijkbare situaties zeker voorkomen.

VASTLEGGEN KENNIS EN VAKMANSCHAP

Marcel van Lieshout, directeur van Stichting Centraal Register Techniek, maakte een mooi bruggetje naar het vastleggen van deze kennis en vakmanschap in het Vakpaspoort. Volgens Marcel stel je tegenwoordig twee vragen aan de installateur bij het plaatsen van een CV-ketel of (hybride) warmtepomp: wil je een kopje koffie en beschik je over de benodigde certificaten? In het Vakpaspoort kunnen vakmensen aan de klant op een gemakkelijke manier aantonen dat ze over de certificaten beschikken die nodig zijn voor de klus. Marcel vertelde dat je in de sector aan de ene kant wil laten zien dat iedereen goed en volledig opgeleid is, maar dat je aan de andere kant te maken hebt met een groot tekort aan vakmensen die misschien niet allemaal ‘superopgeleiden’ zijn, maar wel inzetbaar zijn op deelprojecten. Het is daarom ook mogelijk om een ploeg samen te stellen van medewerkers die niet allemaal over alle certificaten beschikken, maar als team wel aan de eisen voldoen om de opdracht aan te nemen. Inmiddels staan onder andere de F-gassen al in het Vakpaspoort en volgen binnenkort de ACB’s.

MASTERCLASS PINCH-ANALYSE

Een drietal sprekers nam de zaal vervolgens mee de diepte in. Jan Grift, adviseur BlueTerra Energy Experts en docent/trainer, ging in op de Pinch-analyse. Hij liet een schema zien waarin je inventariseert op welke punten in een fabriek sprake is van opwarming en afkoeling. Vervolgens schets je dit in een tabel en maak je deze cumulatief. Het punt waar koude en warmte bij elkaar komen, heet het kritische punt, ook wel het Pinch-punt genoemd. Als je een dergelijke berekening voor een fabriek maakt, kun je door middel van de getrokken lijnen de potentiële warmteterugwinning berekenen.

Hendrine Kalkman, hoofd koeltechniek bij Frimex Installatie, ging door op dit onderwerp en vertelde de zaal meer over het inrichten van koelsystemen in supermarkten. Daarbij worden in eerste instantie de behoeften van de supermarkt geïnventariseerd. In dit geval ging het om het koelen en vriezen van producten en het verwarmen en koelen van de winkelruimte. Deze warmte- en koudevraag kon opgewekt worden met behulp van een transkritische CO₂-booster installatie. Hendrine vertelde dat de hoeveelheid warmte die beschikbaar is, afhangt van het benodigde koelvermogen dat de compressoren moeten leveren. Mocht blijken dat er niet genoeg warmte aanwezig is, dan is er extra verwarmingsvermogen nodig door middel van elektrische naverwarmers, losse warmtepompen in de winkel of een false load verdamper (in de vorm van een aparte verdamper op het dak of een verdamper boven het gaskoelerblok).

Geert Doornbos, lector en docent bij Post HBO Koudetechniek, sloot de masterclass Pinch af door in te gaan op het transkritisch en subkritisch gedrag van een supermarkt gaskoeler. Hij ging in op een studie die onderzocht of een 2K approach mogelijk is bij het ontwerp van een CO₂-gaskoeler. Er werd in drie condities getest, namelijk in de winter, milde winter en de zomer. Geert vertelde dat de plek van de sensor van belang is, aangezien deze anders op een andere plek in de installatie dan gewenst de warmtestroom plaatst. Het antwoord of de 2K eis haalbaar was, bleek ja te zijn.

VAN ACK NAAR ACB

Wim den Boer, directeur van Stichting Emissiepreventie Koudetechniek (STEK), nam het stokje over en ging in op de ACB-certificering voor monteurs, waarbij de K van koolwaterstoffen in ACK recentelijk is vervangen door de B van brandbare koudemiddelen. Volgens Wim zijn natuurlijke/brandbare koudemiddelen een prima alternatief voor F-gassen en HFO’s. Er zijn echter ook enkele aandachtpunten die met name gericht zijn op het veilig werken met deze middelen. De wettelijke basis hiervoor komt uit het Activiteitenbesluit artikel 3.16d. Er is de afgelopen tijd hard gewerkt aan het opzetten van vijf examens die ook de natuurlijke koudemiddelen meenemen. De examenopzet bestaat uit een theorie- en praktijkexamen, waarbij 67% van de vragen goed beantwoord moeten worden om te slagen. Inmiddels zijn een kleine 100 kandidaten gecertificeerd. Wim vertelt dat STEK nog hard op zoek is naar vakmensen die deze nieuwe ACB-examens willen afnemen en doet een oproep aan de zaal om zich bij hem te melden. Meer informatie hierover lees je hier.

OPTIMAAL KLIMAAT INREGELEN

Adriaan van Beek, directeur van De Laat Koudetechniek, sloot de middag af met het delen van een innovatieve case bij hun klant Grob Zwitserland. In dit bedrijf worden diverse biologische groenten verwerkt en verpakt. De klant had allerlei wensen voor zijn producten, personeel en machines. Zo moest op de volgende aspecten ingezet worden: temperatuur-, klimaat- en energiebeheersing, het afbouwen van het gebruik van fossiele brandstof, koude-opwekking en het hergebruik van warmte. Daarbij was de wens om magnetische straling zoveel mogelijk te vermijden, waardoor de bekabeling via de buitenkant van de fabriek gelegd moest worden. Adriaan vertelde over de vele uitdagingen van het project (zoals de afhankelijkheid van de zon en de piekbelasting die vermeden moest worden), maar sluit af dat ze alles hebben kunnen realiseren.

GETEKENDE SAMENVATTING

Gedurende de middag was tekenaar Daan Bleichrodt aanwezig die een mooie samenvatting in korte teksten en plaatjes heeft gemaakt. Hij vatte de dag aan het eind samen door het publiek mee te nemen in de volgens hem belangrijkste inzichten uit de diverse sessies.

Alle presentaties zijn nog in te zien via de website van Cooling Matters

Tekst: coolingmatters.nl

In onze Nieuwsbrief van oktober 2022 berichtten we over de concrete invulling van opleidingen en certificering van monteurs die werken met natuurlijke koudemiddelen, onder de vlag van het sector-brede Netwerk Koude- en Klimaattechniek (NKK).

Om duidelijk te maken wat er voor certificaten/diploma’s nodig zijn voor het werken met verschillende koudemiddelen, hebben KNVvK en NVKL, onder de vlag van het NKK, een handige competentiematrix opgesteld. Deze geeft aan wat er nodig is, afhankelijk van de handelingen die monteurs mogen uitvoeren en vooral met welk type koudemiddel (zowel F-gassen als natuurlijke koudemiddelen).

De matrix lijkt op het eerste gezicht ingewikkeld, maar dat valt mee. De linker kolom in de matrix geeft aan wat voor handelingen je wilt of mag uitvoeren; de bijbehorende rij geeft aan wat voor diploma of certificaat je nodig hebt, afhankelijk van het soort koudemiddel en de hoeveelheid (de (sub)kolommen). De toelichting geeft aan wat er precies wordt bedoeld met alle termen, afkortingen en nummers.

De competentiematrix kan worden ingezien via deze link.

Voorbeeld matrixgebruik
We geven een voorbeeld: je wilt als monteur werken met R32 (handelingen 3.9 – 3.20, alle werkzaamheden behalve ontwerpen). R32 is een F-gas met hoge GWP, klasse A2L. Dan heb je het F-gassencertificaat categorie 1 of 2 nodig (afhankelijk van de maximale hoeveelheid koudemiddel in de installatie waar je aan mag werken), en omdat R32 brandbaar is (A2L) heb je daarnaast ook ACB-B1, -B2 of -B3 nodig (B is voor brandbare koudemiddelen, en 1-2-3 hangt weer af van de hoeveelheid koudemiddel in de installatie). We hebben ervoor gezorgd dat voor alle koudemiddelen (zowel F-gassen als natuurlijke) de aanpak zoveel mogelijk gelijk is. Dat maakt het voor de praktijk een stuk overzichtelijker.

Wettelijke inkadering
In onze sector hoor je vaak: we doen alleen maar iets als dat wettelijk verplicht is en als erop gehandhaafd wordt. Maar dat is achterhaald door de realiteit. De overheid is zich al jaren aan het terugtrekken en laat sectoren zelf hun verantwoordelijkheid nemen om hun zaakjes goed te regelen, binnen globale wettelijke kaders. Als dat goed gaat, dan laat de overheid ze met rust. Maar als daarentegen een sector zijn zaakjes niet goed op orde heeft, dan grijpt de overheid hard in. Daarom is deze zelfregulering voor en door de sector zo belangrijk. De toelichting bij de competentiematrix geeft ook de wettelijke kaders aan.

Volgende stap bij herziening Europese F-gassen Verordening
Onze Nieuwsbrief van oktober 2022 gaf aan dat het gezaghebbende Europese adviesorgaan EESC alle koudemiddelen wil gaan verbieden met een GWP hoger dan 5. Als volgende stap publiceerde Europarlementariër en rapporteur Bas Eickhout op 10 oktober 2022 een ontwerpverslag over het aangepaste voorstel voor een herziene F-gassen Verordening. Naast ambitieuze verbodsbepalingen op allerlei toepassingen van F-gassen, afhankelijk van hun GWP, wordt met dit document ook op termijn een einde gemaakt aan de toepassing van alle F-gassen, ook die met een lage GWP, zoals de HFO’s. Dit vanwege alle nadelige milieueffecten, met name de PFAS-problemen. Dit verslag heeft geleid tot veel commotie, vooral bij partijen die een commercieel belang bij F-gassen hebben.

Met de KNVvK Kenniskring Natuurlijke Koudemiddelen hebben we begin oktober een overleg gehad met Bas Eickhout en daarbij over de toekomst van natuurlijke koudemiddelen gediscussieerd. De komende tijd zullen tal van organisaties en bedrijven zich in deze discussie mengen, met de verwachting dat er in juni 2023 een definitieve versie van de herziene Europese F-gassen verordening wordt vastgesteld. We houden u op de hoogte. Het volledige document van het Europarlement (rapporteur Bas Eickhout) kan hier worden ingezien (in het Engels). 

René (R.J.M.) van Gerwen, M.Sc. 

Duurzame koeling voor kleine levensmiddelenwinkels in Europa (tot 1000 m2 winkeloppervlakte): het Europese Refrigerants, Naturally! for LIFE-project (RefNat4LIFE) bevordert de invoering van klimaatvriendelijke apparatuur voor koeling, airconditioning en warmtepompen in heel Europa. Dit project richt zich specifiek op de kleine winkels, omdat die in duurzaamheid sterk achterblijven bij de grote supermarktketens, maar vanwege de grote aantallen een overheersende invloed op de klimaatopwarming hebben.

Naast tal van andere ondersteunende informatie en hulpmiddelen, zijn er uitgebreide online cursussen (MOOC) ontwikkeld die voor iedereen in het Nederlands beschikbaar zijn op de website. Er zijn twee cursussen: een voor de koude-, klimaat- en warmtepompinstallateurs, en een voor de winkeleigenaren. Aan deze cursussen zijn geen kosten verbonden en u kunt ze in uw eigen tempo en in gedeelten online volgen.

Met de e-learning tool voor de installateur krijgt u o.a. antwoorden en informatie over:

• technische achtergronden van klimaatvriendelijke koel- en klimaatapparatuur en warmtepompen, en hulp bij het kiezen van de juiste apparaten en systemen;
• praktijkvoorbeelden (best practices) op het gebied van energiezuinigheid en klimaatvriendelijke koeling;
• hoe u meer bewustzijn bij uw klanten kunt creëren over het belang van duurzaam ondernemen, verminderen van energiegebruik en gebruik van natuurlijke koudemiddelen voor klimaatvriendelijke koeling. Ook worden tal van mogelijkheden voor grote kostenbesparingen gegeven.

De cursus geeft niet alleen informatie over de kansen, maar ook over aandachtspunten en risico’s bij het gebruik van duurzame koel- en klimaatapparatuur en warmtepompen met natuurlijke koudemiddelen. Ook wetgeving, alternatieve en integrale koeloplossingen, en energie- en kostenbesparingspotentiëlen komen aan bod.

Registreer hier voor de (gratis) online cursus (installateur) en start direct

Voor winkeleigenaren is er ook een cursus, qua inhoud vergelijkbaar, maar toegesneden op de behoeften en het kennisniveau van deze doelgroep. Ook voor de horeca is deze cursus geschikt. Het is in het belang van de installateur dat klanten goed geïnformeerd zijn; dat helpt om hen te overtuigen van de voordelen van duurzame oplossingen. U kunt uw klanten stimuleren om deze cursus volgen. Start hier de (gratis) online cursus voor winkeleigenaren.

De online trainingen zijn volledig in het Nederlands en modulair opgezet. U kunt op ieder moment stoppen en later doorgaan. Modules eindigen met een korte kennisquiz, waarmee u kunt testen of u de leerstof voldoende goed heeft opgenomen.

Wilt u meer weten? Wij hebben onlangs een webinar gepresenteerd met veel praktische informatie over verduurzaming in de kleinkoeling. Via deze link is het webinar terug te zien. 

Lees hier meer achtergrondinformatie over het Europese RefNat4Life project en alle andere hulpmiddelen en richtlijnen die gratis verkrijgbaar zijn, merendeels in het Nederlands.